گزارش اختصاصی از گوردخمۀ صحنه
در تعریف عمومی ایجاد حفره در میان صخره و گسترش آن به منظور تهیه فضای مناسبی برای آرامگاه و یا سکونت ؛ معماری صخره ای یا معماری دست کند نامیده می شود. از آن جایی که معماری دست کند در دل صخره های سخت و محکم ایجاد شده ؛ دارای عمر بیشتری بوده و بسیار کمتر از معماری با سایر مصالح و مواد ساختمانی در برابر عوامل مخرب طبیعی و انسانی آسیب پذیر بوده وشاخصۀ این معماری دوام آن است.
در سال های گذشته پژوهشگران بزرگی مانند ارنست هرتسفلد آلمانی گوردخمه های موجود درشمال غربی وغرب ایران و شمال عراق را مادی می دانستند ولی امروزه بیشتر پژوهشگران براین باروند که این تاریخ گذاری معتبر نیست بلکه اکثریت گوردخمه ها واستودان های (استخوان دان – محل قرار دادن استخوان) این منطقه را از دوران هخامنشی، فراهخامنشی، اشکانی وحتی در یکی دو مورد ساسانی می دانند.
معماری صخره ای از نظر تاریخی،باستان شناسی، مطالعۀ باورهای مردمان باستان، روابط فرهنگی و… دارای اهمیت بسیار زیادی است. یکی از گونه های معماری صخره ای در تاریخ ایران گوردخمه ها هستند که اساس آن ها مبتنی بر باورهای زرتشتی در چگونگی آیین تدفین مردگان است. در بین استان های ایران، استان کرمانشاه به دلیل قرار گرفتن در میانه کوههای زاگرس و صخره های مناسب همیشه محل مناسبی برای ایجاد گوردخمه های مختلف بوده و در این زمینه پس از استان فارس درجایگاه دوم قرارمی گیرد.
برخی از گوردخمه های کرمانشاه بسیار مشهورند وبرخی دیگر کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. آرامگاه صخره ای دکان داود، شلین دیره و برد عاشقان در سرپل ذهاب، سان رستم در روستای بوژان، گوردخمه های اسحاق وند و سرخه ده در هرسین، دخمه های شیرین وفرهاد در صحنه، دخمۀ روانسر، برناج درنزدیکی بیستون و… از جمله شناخته شده ترین گوردخمه های کرمانشاه محسوب می شوند.
در سال های گذشته پژوهشگران بزرگی مانند ارنست هرتسفلد آلمانی گوردخمه های موجود درشمال غربی وغرب ایران و شمال عراق را مادی می دانستند ولی امروزه بیشتر پژوهشگران براین باروند که این تاریخ گذاری معتبر نیست بلکه اکثریت گوردخمه ها واستودان های (استخوان دان – محل قرار دادن استخوان) این منطقه را از دوران هخامنشی، فراهخامنشی، اشکانی وحتی در یکی دو مورد ساسانی می دانند.
بر بدنۀ کوه شوق علی در شمال شهرستان صحنه در60 کیلومتری کرمانشاه وبرسمت راست آب دربند آرامگاهی صخره ای وجود دارد. این گوردخمه بین مردمان محلی به قبرکیکاووس یا شیرین وفرهاد معروف است.
بربالای مدخل ورودی آرامگاه ،نقش قرص خورشید بالدار دیده می شود.شرحی که لویی واندنبرگ بلژیکی دربارۀ این آرامگاه نوشته از این قراراست؛ دربین کرمانشاه و کنگاور نزدیک دهکدۀ صحنه،یک دخمه اززمان مادها،منسوب به فرهاد و شیرین مشاهده می شود.دوستون که ازسنگ تراشیده شده است دردوطرف دروازۀ این دخمه قراردارد. در بالای در قرص خورشید بالدار،علامت اهورامزدا نقش شدهاست . داخل آرامگاه طرح عجیبی دارد.ابتدا وارد دهلیزی می شوند که درآن دوتاقچه است ودرطرفین آن دو سکو قراردارد که برای قراردادن جسد دومرده بوده ،چاهی نیزدرکف دهلیز دیده می شود که ازآن چاه به اتاق اصلی آرامگاه راه می یابند ودرآن یک سکو برای قراردادن جسد یک نفرساخته شده است. احتمالاً درآن جا جسد پادشاه یا شخص مهم دیگری را قرارداده ونزدیکان وی را دردهلیز به خاک سپرده اند.
دیاکونوف درکتاب تاریخ ماد در مورد این آرامگاه صخره ای می نویسد: قبر صخره ای صحنه (بین کرمانشاه و همدان) از لحاظ ساختمان داخلی پیچ درپیچ است وخلاف قبر نزدیک فخریکا درمهاباد این قبر تقلیدی است ازمسکنی چهاردیوار. برفراز درآن صفحۀ بال دار خورشید منقوش است که نشانۀ ایزد روشنایی است و درشرق باستان رایج بوده. پارسیان هیکلی انسانی را نیزدرچنین صفحۀ مدوری نقش می کردند که مظهر اهورامزدا بوده است.
اوژن فلاندن وپاسکال کست درسال 1840میلادی ازصحنه گذشته اند وازگور صخره ای صحنه بازدید کرده و شرح آن را درکتاب خود آورده اند. کست طرحی ازنمای خارجی این مقبره کشیده است که این طرح فلاندن را درحالی که به وسیلۀ محلی ها با ریسمان، به بالا کشیده می شود نشان می دهد.
دکتر مسعود گلزاری درکتاب کرمانشاهان- کردستان می نویسد: با توجه به شکل پاستون ونوع تراش آن و همچنین سقف اتاق زیرین، بسیار مشکل است بپذیریم که این مقبره دورتر ازسدۀ ششم و پنجم پیش ازمیلاد یعنی اوایل شاهنشاهی هخامنشی،ایجاد شده است!
درسمت راست این آرامگاه با فاصله ای درحدود 100متر، اتاقی سنگی دیده می شود که بیشتر به استودان شبیه است. طرح داخلی آن ذوزنقه ای شکل وازدل صخرۀ کوه درآورده شده است. درازای ضلع کوچکتر که مدخل ورودی استودان درآن قرار دارد،239 وقاعدۀ آن 249سانتیمتر است.پهنای اتاق 160وبلندی سقف آن ازسطح کف اتاق،170سانتیمتر است.مدخل ورودی اتاق روبه شرق است.دهانۀ مدخل 121سانتیمتر وبلندی آن 80سانتیمتر است.
مختصات و ابعاد سازه:
بلندی دخمه ازسطح آب دربند حدود 50 متراست و ازدو بخش تشکیل شده است ، بخش پشته ای که ازسنگ و خاک به وجود آمده و بلندی آن درحدود 40متر ازسطح آب دربند است و بخش صخره ای که ازسنگ سخت است و باتراش دامنۀ طبیعی صخره آن را به دیواره ای عمودی و بلند بدل کرده اند. بلندی این بخش بیش از دوازده متر است که بالارفتن ازآن بسیار دشواراست. درجلوی مدخل ورودی ایوانی مستطیل شکل به درازای 582 و پهنای 175سانتیمتروجود دارد. در بخش شرقی ایوان (سمت راست مدخل ورودی) بقایای پایه ستونی به شکل زنگ و یا بشقاب توگرد وارونه دیده می شود که احتمالا هنگام تراش مقبره آن را تراشیده اند زیرا با سطح ایوان یکپارچه است. قطر این پایه ستون 55 سانتیمتر و بلندترین قسمتش 14 سانتیمتر است. بدنۀ این پایه ستون دارای شیارهایی است که پایه ستونهای هخامنشی عصر داریوش بزرگ را به یاد می آورد. پهنای دهانۀ مدخل 132 سانتیمتروقطرآن96سانتیمتر وبلندی آن 170سانتیمتراست. شکل اصلی مقبره ازداخل مربع مستطیلی به پهنای 300 ودرازای 318سانتیمتر است. در هر یک از اضلاع شرقی و غربی صفه ای به درازای 230 وپهنای 105سانتیمتر دیده می شود که ازسطح کف اتاق مقبره 50 سانتیمتر بلندتر است. درهریک از صفه ها قبری دیده می شود که درازای هریک ازآنها 215 سانتیمتر وپهنای هریک ازآنها 82سانتیمتر وقطر بدنۀ قبر8 سانتیمتراست. درکنار هریک ازقبرها به طرف داخل اتاق،سکویی سنگی به درازای 143وپهنای 53 وبلندی50سانتیمترقرار دارد.
فاصلۀ هریک ازسکوها تا مدخل ورود به اتاق طبقۀ زیرین 33سانتیمتراست. البته متاسفانه در حال حاضر قسمتی از سکوی شرقی شکسته شده است. سقف اتاق فوقانی تقریباً هلالی است که بلندترین نقطۀ آن ازکف اتاق 245سانتیمتر است. درمیان دو سکو وقسمتی ازطول کف اتاق ، مدخل مستطیل شکلی است که به اتاق زیرین می رود. درازای مدخل 190 وپهنای آن145سانتیمتراست. این مدخل به طورعمودی به اتاق زیرین رفته و بلندی آن از کف اتاق زیرین تا سطح کف اتاق فوقانی 282سانتیمتراست. میان مدخل و اتاق زیرین راهرویی به درازای 54، دهانۀ 132 وبلندی 196سانتیمتراست. این راهرو به اتاقی تقریباً مستطیل شکل ختم می شود. اندازه های اتاق به این ترتیب است: ضلع شمالی 384سانتیمتر،ضلع شرقی 376سانتیمتر،ضلع جنوبی 331سانتیمتر وضلع غربی 391سانتیمتر .
به فاصلۀ 142تا 150سانتیمتر ازضلع جنوبی، سکویی دراز درکنار قبری بسیاربزرگ دیده می شود. پهنای این سکو51 تا 52 سانتیمتر وبلندی آن ازسطح کف اتاق 50سانتیمتر است. در این محل قبری مستطیل شکل به درازای 242 وپهنای132سانتیمتر ازدل سنگ درآورده شده است. با توجه به کف این مقبره، حفره قبر به سه قسمت تقسیم می شود: قسمت میانی به درازای 132، پهنای 92 وعمق 163سانتیمتر، قسمت شرقی به درازای 132،پهنای73وعمق141سانتیمتر وقسمت غربی که به درازای 131وپهنای77 و عمق141سانتیمتر است. به طورکلی قسمت میانی 12سانتیمتر ازدوقسمت دیگرعمیقتر است. قطردیوارۀ شمالی قبر41 سانتیمتر وقطردیوارۀ شرقی 5/26تا5/38سانتیمتر وقطر دیوارۀ غربی51تا60 سانتیمتر است. سقف این اتاق ازداخل شیروانی شکل است. بلندی تاق ازکف اتاق تا ابتدای تاق،121سانتیمتر وازکف اتاق تا تیزی تاق 257سانتیمتراست. طول هرقسمت ازتاق ازابتدا تا تیزی آن،173سانتیمتر است.
نمونۀ بارز این نوع سقف برای اتاق آرامگاه را می توان درآرامگاه داریوش بزرگ درنقش رستم مشاهده کرد دردیوار ضلع شمالی این اتاق دوتاقچۀ کوچک ازسنگ درآورده شده که فاصلۀ این دوتاقچه ازیکدیگر5/72سانتیمتر است. به نظر می رسد این تاقچه ها برای قرار دادن نذورات و هدیه ایجاد شده اند.
گزارش: حمیدرضا سروری- کارشناس ارشد باستان شناسی
احسان محمدحسینی – دانشجوی دکترا باستان شناسی
تصاویر : حمیدرضا سروری
No tags for this post.
