قنات شاهکار مهندسی آب در ایران

هرچند که ما ایرانیان به مصداق شعر حضرت حافظ، آنچه خود داشتیم، ز بیگانه تمنا کردیم و با غفلت از هنر ارزنده نیاکانمان در استخراج آب از دل زمین، به سراغ فناوری احداث چاه رفتیم. موضوعی که هم اکنون ما را با بیلان منفی چندین میلیارد مترمکعبی آب سفره های زیزمینی روبرو کرده است.

برای آشنایی با جایگاه این سازه آبی بی نظیر و ویژگی های آن، با دکتر علی اصغر سمسار یزدی؛ چهره برجسته دانش آب کشور، رییس پیشین مرکز بین‌ المللی قنات و سازه‌ های تاریخی آبی و از بنیانگذاران این مرکز، به گفت و گو پرداختیم :    

جایگاه و اهمیت قنات در کشور ما چیست و پیشینه این سازه تاریخی به چه زمانی باز می گردد؟

در يك نگاه شايد قنات را تكنيكي بسيار ساده براي استحصال آب هاي زيرزميني بدانيم. ظاهرا قنات چيزي جز تونلي افقي با تعدادي چاه هاي عمودي نيست، تونلي كه انتهاي آن در سفرة آب زيرزميني فرو رفته و آب را به سمت سطح زمين زهكش مي‏ كند. اما اين تونل در لايه ‏هاي گوناگون زمين حفر مي ‏شود و با شرايط متنوعي روبروست كه مهارت و دانش گسترده‏ اي را طلب مي‏ كند. قنات را شايد بتوان يكي از پيچيده‏ ترين فنون بومي دانست كه اجراي آن مستلزم آگاهي از رفتار طبيعي آب هاي زيرزميني، تشكيلات زمين‏شناسي و … مي ‏باشد.

بسیاری از محققان و دانشمندان، ابداع قنات را به ایرانیان نسبت داده و نواحی شمال غربی کشور را خاستگاه قنات می پندارند و معتقدند فناوری احداث قنات از سه هزار سال پیش در ایران ابداع شده و سپس به شرق و غرب عالم منتقل گردیده است. هم اکنون کشورهایی نظیر ژاپن، چین، افغانستان، پاکستان، عمان، آذربایجان، عراق، امارات، مراکش و الجزایر از قنات های فعال بهره مند هستند.

با این حال جمع تعداد قنات های موجود در این کشورها به پای ایران نمی رسد. به همین دلیل است که قنات های ایران در دنیا بصورت برجسته و ممتاز مطرح هستند. ايراني ها ابداع كننده اين فناوري براي اولين بار بودند و به نحو مطلوبي از آن پاسداري كردند و فناوری آن را سینه به سینه منتقل نمودند تا به نسل حاضر رسید در شرایط فعلی، عواملي وجود دارد كه تهديد كننده قنات ها محسوب می شود که از آن جمله می توان به خشكسالي هاي پي در پي در مناطق خشك و نيمه خشك و افت سطح آب هاي زيرزميني در بعضي از نقاط كشور اشاره کرد.

هم اکنون چند رشته قنات در کشور ما وجود دارد و این قنات ها چه وضعیتی دارند؟

در كشور ما 37هزار رشته قنات فعال وجود دارد كه اين ميزان رشته قنات 7ميليارد مترمكعب از آب هاي زير زميني کشورمان را استحصال مي كنند. آبی که توسط قنات ها استحصال می شود عمدتاً در اختیار بخش کشاورزی قرار می گیرد. البته بخش كوچكي از آن نيز براي آشاميدن در بخش روستايي و شهري استفاده می شود. این موضوع نشان دهنده آنست که خوشبختانه قنات ها در كشور ما فعال هستند و اگر وضعیت آنان را با ساير كشورهاي قنات خيز مثل پاكستان، افغانستان، عمان، عراق، آذربايجان، الجزاير و مراكش مقایسه کنیم مشاهده می نماییم که تعداد قنات های فعال کشور ما بیش از جمع  قنات هاي فعال در این كشورهاست.

مزایای قنات در مقایسه با دیگر سازه های استخراج آب از زمین چیست؟

قنات در مقایسه با سيستم هاي آبرساني مثل چاه، امتيازات بيشماري دارد. در این روش، استحصال آب بدون استفاده از انرژي الکتریکی و یا سوخت فسیلی صورت مي گيرد در حالي كه در چاه بايد از برق یا سوخت استفاده شود. قنات ها آب را به صورت ثقلی در دسترس قرار می دهند و در این رهگذر، از انرژی الکتریکی یا منابع فسیلی بهره نمی گیرند. اگر قرار بود 7 میلیارد متر مکعب فوق الذکر نیز از طریق چاه ها و پمپ استخراج و در اختیار مصرف کنندگان قرار گیرد، به نیروگاه بزرگی با قدرت 800 مگاوات برق احتیاج بود. و حال آنکه قنات ها بدون استفاده از سوخت فسیلی و یا انرژی الکتریکی، آب را به صورت ثقلی در اختیار بخش کشاورزی و حتی شرب و بهداشت قرار می دهند. مزیت دیگر قنات اینست که به دليل اينكه به صورت افقي در زمين احداث می گردد سرریز آب زیرزمینی را زهكشي مي كند و افت سطح آب قابل توجه در سفره ايجاد نمي شود و لذا برخلاف چاه، سیستمی است كاملا هماهنگ طبيعت. به عبارت دیگر چنانچه در 60 سال گذشته به جای استفاده از چاه، از قنات استفاده شده بود هیچکدام از سفره های آب های زیر زمینی کشور دارای بیلان منفی و افت سطح آب نبودند.

جایگاه پژوهش و تحقیق پیرامون سازه قنات در کشور ما را چطور ارزیابی می کنید و آیا سرمایه گذاری لازم در این زمینه انجام شده است؟

در خصوص تحقیق پیرامون سازه قنات بایستی گفت که در کشور ما محققان، علاقه ای شایان به آن نشان نمی دهند. از طرف دیگر منابع مالی قابل توجهی نیز برای آن در نظر گرفته نمی شود. مرکز بین المللی قنات مستقر در یزد تحقیقات مفصلی پیرامون ابعاد مختلف قنات انجام داده است که توصیه می شود برای آشنایی بیشتر، به سایت مرکز مذکور مراجعه کنید.

 

گفتگو :احمد طبایی

 

No tags for this post.

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

دکمه بازگشت به بالا