راهی نو برای نجات زبان‌های در حال انقراض

طبق اعلام سازمان فرهنگی ملل متحد (یونسکو) تاکنون زبان‌های زیادی برای همیشه منقرض شده‌اند و ده‌ها زبان نیز در فهرست خطر نابودی قرار دارند. حال سئوال اینجاست که حفظ و نگهداری از این زبان‌ها چه اهمیتی دارد و چه ابزارهایی می‌تواند به ما برای ثبت این زبان‌ها کمک کند. دکتر دیوید هریسون (David Harrison) استاد زبان‌شناسی کالج سوارتمور در ایالت پنسیلوانیا در ایالات متحده است که مدتهاست تلاش زیادی برای حفظ زبان‌های در معرض نابودی به انجام رسانده است. دکتر هریسون در مصاحبه‌ای با مجله نیوساینتیست به تشریح اهمیت تنوع زبانی و نیز شیوه‌هایی که می‌تواند به ثبت و ضبط این زبان‌ها کمک کند می‌پردازد.

شما برای بررسی زبان‌های در حال نابودی، به سراسر دنیا سفر کرده‌اید. چرا؟

تنوع زبانی به نوعی ضامن حفظ افکار و آگاهی در میان اقوام گوناگون بشر است. زبان‌های باستانی، نظیر زبان مردمان بومی استرالیا و نیز مردم پاپوا گینه نو، گنجینه‌ای بسیار ارزشمند از زندگی بشر است. این فرهنگ‌ها، آگاهی زیادی در مورد گیاهان، زیست بوم و نیز شیوه‌های تفکر داشتند. اگر این زبان‌ها نابود شوند، مفاهیمی که در طی هزاران سال به دست آمده‌اند را از دست خواهیم داد.

چه چیزی سبب نابودی یک زبان می‌شود؟

تعداد گویشوران یک زبان تعیین کننده بقای یک زبان نیست، بلکه میزان انتقال آن به نسل‌های بعدی عامل اصلی به شمار می‌رود. قومی به نام «ناوایوو» (Navajo) بزرگ‌ترین جمعیت سرخپوست بومی آمریکا هستند. زبان ناوایوو دارای 500 هزار گویشور است، با این وجود میزان انتقال فقط 15 درصد است.

مشکل اصلی، دیدگاه موجود در میان گویشوران زبان غالب و مغلوب است که زبان در اقلیت را زبانی بیهوده و کم ارزش می‌دانند. این دیدگاه در بسیاری از جوامع و قبایل وجود دارد. در واقع افراد زبان مادری خود را از سر ناچاری و به خاطر سرخوردگی رها می‌کنند. آخرین نسل از افراد حاضر در یک جامعه که با زبانی مشخص صحبت می‌کنند، نوعی حس حسرت و پشیمانی از روند نابودی زبان خود دارند.

هم اکنون روی چه پروژه‌ای کار می‌کنید؟

زیست شناسان بر این باورند که ذخیره نمونه‌های زنده می‌تواند به ثبت و حفظ تنوع زیستی بیانجامد. عین همین کار را می‌توان با استفاده از اینترنت برای حفظ زبان‌های در معرض انقراض به انجام رساند.

در حال حاضر بر روی زبان‌هایی که گویشورانی از سنین مختلف دارند کار می‌کنم. جوامعی که این زبان‌ها در آنها رایج است، به شکلی هوشمندانه با روند تسلط زبان‌های قویتر مقابله می‌کنند. کشور پاپوا گینه نو در جهان از یک جهت بی نظیر است و آن هم اینکه دارای بیشترین تنوع زبانی در دنیا به شمار می‌رود. در این مجمع الجزایر، انبوهی از جزایر کوچک و متوسط وجود دارد که مردمان هر جزیره به زبانی متفاوت صحبت می‌کنند و هیچ خطری نیز آنها را تهدید نمی‌کند. هر کسی شاید بتوان 5 تا 10 تا از این زبان‌ها را بیاموزد. عوامل ناملموسی وجود دارند که سبب می‌شوند این زبان‌ها همچنان زنده بمانند. مردمان این جزایر، تعصب خاصی روی زبان خود دارند و برای نمونه آن را زیباترین و یا پیچیده‌ترین زبان دنیا می‌دانند.  

زبانی به نام «یوکویم» (Yokoim) حدود 1200 گویشور در سه جزیره در این منطقه دارد. اصلی‌ترین تهدید پیش روی این زبان این است که بچه‌ها در این جزایر به مدرسه می‌روند و در مدرسه به زبان «توک پیسین» (Tok Pisin) صحبت می‌کنند. با این وجود افرادی در این جزایر وجود دارند که اشعاری زیبا به زبان یوکویم سروده و می‌خوانند. در واقع از یک سو بچه‌ها از زبان مادری خود دور می‌شوند و از سویی دیگر نیز چنین اقداماتی برای افزایش جذابیت زبان مادری به انجام می‌رسد.

مثال دیگر هم به زبان «سیلتز دی-نی) (Siletz Dee-Ni) مربوط می‌شود که یک زبان مردمان سرخپوست بومی آمریکاست. این زبان فقط یک گویشور و نیز تعداد انگشت شماری زبان آموز دارد. اما همین افراد به شکلی بسیار فعالانه، واژگان جدیدی برای زبان خود ایجاد می‌کنند. برای نمونه آنها واژه‌ای با ترجمه کلمه به کلمه «مغز در جعبه» ایجاد کردند که به جای واژه «رایانه» مورد استفاده قرار می‌دهند.

پس می‌توان زبانهای در حال انقراض را حفظ کرد؟

بله. زیست شناسان بر این باورند که ذخیره نمونه‌های زنده می‌تواند به ثبت و حفظ تنوع زیستی بیانجامد. عین همین کار را می‌توان با استفاده از اینترنت برای حفظ زبان‌های در معرض انقراض به انجام رساند. در سال 2009 بود که به روستای «کوندیمان» رفتم. مردم در این روستا به زبان یوکویم صحبت می‌کردند. ما در آنجا صحبت‌های مردم را ضبط کردیم و یک واژه نامه تصویری را ترتیب دادیم. مجموعه از صحبت‌های مردم حین داستان‌گویی و خواندن شعر بر روی شبکه یوتیوب وجود دارد. همچنین از آنها در هنگام صحبت در مورد گیاهان و خواص آنها فیلمبرداری کردیم. در ابتدا آنها فقط اسم اینترنت را شنیده بودند و هرگز از آن استفاده نکرده بودند. اما اکنون زبان این مردمان در اینترنت حضوری پررنگ دارد.

تاکنون درخواست‌های زیادی از سوی بسیاری از جزایر دورافتاده پاپوا گینه نو برای انجام کاری مشابه دریافت کرده‌ایم. برای بسیاری از این افراد، معرفی زبان آنها نخستین حضورشان در فضای اینترنت است. حال فرض کنید که جوانان این جزایر برنامه نویس و فعال در حوزه فناوری شوند. شکل متفاوت تفکر حاصل از زبان مادری این افراد سبب می‌شود که خلاقیت بیشتری در کار خود داشته باشند.

 

ترجمه: صالح سپهری فر

 

No tags for this post.