گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد میر نطنز

این مسجد که ابعاد خارجی آن 78/6 ×5/7 متر است قبلاًاز وسعت  بیشتری برخوردار بوده که تا چندی پیش ویرانه ها آن وجود داشته اما اکنون در آن ساخت و ساز های جدید انجام گرفته است .

بنای اولیه مسجد میر نظنز که شامل محراب کنونی نیز بوده در عهد سلاجقه ساخته شده و سردر بنا  در زمان مغول ها ساخته شده و احتمالاً در این دوره مسجد بازسازی شده باشد اما به دلیل زیبایی محراب آن را حفظ کرده اند .      

سر در این مسجد بلند و نیمه ویران از نوع طاق ضربی آجری است . در حاشیه لبه طا ق سردر موجود نوشته هایی به خط ثلث برجسته گچبری شده که به مرور زمان در اثر عوامل جوی نه تنها قسمت بیشتر آن فرو ریخته بلکه بخش باقی مانده نیز ناخوانا شده است . سردر مسجد که به عرض 107 سانتیمتر است در طرفین آن دو طاق نمای تزئینی  در دو طبقه  قرار دارد که طاق نماهای بالایی کمی تخریب شده است . در دو سوی فضای داخلی سردر نیز  دو طاق نمای آجری طاقچه   مانند جاسازی شده است سقف سردر با آجرهای  نقش دار تزئین یافته که لبه آن را کتیبه گچبری که سقف را دور می زند فرا گرفته است . ورودی شبستان در سمت چپ راهرو یا دالان ورودی که به عرض 107 سانتیمتر و طول تقریبی 6 متر ، قرار دارد . شبستان مسجد مربع شکل و طول هر ضلع آن در حدود شش متر است با سقفی متشکل از 9 گنبد کوچک یکنواخت که بر چهار ستون مربع شکل به قطر   17/3 متر تکیه دارد . در پایه طاق در سمت شرق و غرب هر یک سه روزنه جاسازی شده است . بخش ارزشمند مسجد را بعد از  سردر ، محراب گچبری آن تشکیل می دهد که به عرض 64/1 و ارتفاع 84/2 متر است ، این محراب علاوه بر گچبری نقوش گل و بوته  دارای دو کتیبه برجسته به خط ثلث در متن گل و بوته است . یکی کتیبه کمربندی لبه محراب که شامل آیه 116 سوره هود است که پس از پایان آیه جمله : «  قال رسول الله صلی الله علیه و سلم لو علم المصلی ….. »  در آن نوشته شده است که دنباله حدیث از بین رفته است . کتیبه دوم در داخل طاقنمای محراب یا طاقچه پایینی آن است که آن نیز به طور کمربندی و شامل سوره حمد است . این محراب بر روی هم و به طور کلی مانند محراب های قرون 6   تا  8  هجری ساخته شده ، یعنی دارای دو طاقچه روی هم و یک کتیبه است .

روی بام مسجد و بخشی که پشت سردر قرار گرفته ، تقریباً روی محراب گچبری مسجد ، محراب گچبری کوچکی به ابعاد 67×48 سانتیمتر قرار دارد که در اثر عوامل جوی قسمت  بیشتر آن از بین رفته است . در این محراب  علاوه بر نقوش گل و بوته جمله :   لا اله الا الله که به صورت برجسته گچبری شده خوانده می شود . این محراب خود دلیل واضحی بر دو طبقه بودن مسجد است به ویژه که ارتفاع سردر نیز از سطح بام کنونی بسی بالا تر بوده و اصولاً وضع ظاهری سردر نیز حاکی از دو طبقه بودن ساختمان اولیه مسجد است . غنی بودن محراب از نظر ظرافت گچبری و جنبه هنری که با مسجد در یک محور قرار ندارد ، با  بی  پیرایگی مجموعه تضاد مشخص و آشکاری را نمایانمی کند . محراب کوچکتر طبقه دوم  در وضعی شبیه محراب اول است ، روی ایوان جنب سردر ، فضایی که قبلاً دارای ساختمان و قرینه ساختمان کنونی بوده قرار گرفته است .  

این مسجد در سال های معاصر بارها مورد بازدید گروهی از باستان شناسان و معماران قرار گرفته است و هر یک به نحوی به بررسی و اظهار نظر در مورد آ ن پرداخته اند ، از جمله آندره گدار در مورد مسجد میر چنین می گوید :

« این مسجد کوچک ،  فضای مربعی است که چهار ستون داخلی آن را به 9 قسمت تقسیم کرده است . در پهلوی آن دهلیز درازی است و در انتهای دهلیز شبستان اتاق جدیدی قرار دارد که قسمت بیشترش از  سطح زمین پائین تر است . » آندره گدار در پایان این محراب را سلجوقی معرفی می کند .

هیئت باستان شناسی ایزمئو ایتالیایی که در سال 1966 به  دعوت سازمان باستان شناسی به بررسی آثار تاریخی نطنز پرداخته از دیدگاه دیگری مسجد را مورد بر رسی قرار داده و با قاطعیت آن را از بنا های دوره مغول به شرح زیر قرار داده :

« سردر کوچک ، با خیز قائم آن مشخصات معماری   مغول را مجسم می کند و به بیننده     می فهماند که در مسجدی متعلق به دوره ایلخانی وارد شده است . »

گزارش این هیئت حاوی چند نکته است :

1. ساختمان اولیه مسجد بزرگتر از بنای کنونی بوده است و بخش شمال و شمال شرقی و جنوب شرقی ساختمان کنونی را در بر می گرفته است .
2. با توجه به ارتفاع سردر ، دو طبقه بودن ساختمان ( احتمالاً به طور قرینه ) قریب به یقین به نظر می رسد .
3. محور بنای کنونی مسجد با محور محراب گچبری شده انطباق نداشته و این امرمی تواند ناشی از تغییر شکل ساختمان اولیه مسجد در اثر تعمیرات کلی انجام شده بعدی در طول  زمان باشد .

موضوع قابل توجه این که آندره گدار مسجد را البته با توجه به محراب آن از بنا های عهد سلجوقی  و هیئت ایزمئو آن را مربوط به دوره مغول می داند . اولی بنای محراب را دلیل گفته خود دانسته و دومی به سردر مسجد استـناد نموده است ، شاید بتوان گفت که بنای اولیه مسجد که شامل محراب کنونی نیز بوده در عهد سلاجقه ساخته شده و سردر بنا  در زمان مغول ها ساخته شده و احتمالاً در این دوره مسجد بازسازی شده باشد اما به دلیل زیبایی محراب آن را حفظ کرده اند .      

این بنا به شماره 209 در تاریخ 31/4/1313 در فهرست آثار ملی تاریخی ایران  به ثبت رسیده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی- فاطمه کردی

No tags for this post.